گفته می‌شود بنای شهر زنجان در زمان اردشير بابکان ساخته شده و در آن زمان نام شهين يعنی منسوب به شاه به آن اطلاق می شده است. از اواخر دوره قاجاريه به علت استقرار ايل خمسه فارس نام خمسه نيز بر آن نهاده شد.
حمدالله مستوفی، تاريخ‌نگار نامدار، بنياد شهر زنجان را از اردشير بابکان، سردودمان ساسانيان دانسته و نام نخستين اين شهر را شهين ذکر کرده‌است. در لغتنامهٔ دهخدا هم در سرواژهٔ شهين چنين نوشته‌است: «شهين نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد و گويند اين شهر را اردشير بابکان بنا کرده‌است،
شهری بود بزرگ در ميان ری و آذربايگان، و وجه تسميه آن، مخفف زندگان يعنی اهل کتاب زند است، و زنديگان زنگان شده و دال او محذوف گرديده.
حمدالله مستوفی در نزهه القلوب (تأليف در ۷۴۰ق/۱۳۳۹م) زبان زنجان و مراغه و تالش گشتاسبی را پهلوی ذکر مي کند و می‌گويد «زبانشان پهلوی به جيلانی بازبسته است» که منظور همان گويش‌های گوناگون زبان‌های تاتی‌تبار است. امروزه زبان مردم زنجان ترکی آذربايجانی در کنار فارسی است. در احياء مجدد و گسترش آن، در اوايل دوران اسلامی، شهر اندکی به طرف غرب استقرار نخستين، در ساحل چپ سيلاب قديمی که امروزه منطبق بر خيابان استانداری است کشيده شد، برجستگی کهن دژ اين دوره در
محله فعلی (نصرالله خان) بوده که در سال ۱۳۴۰ تسطيح و محل آن به دبيرستانهای دخترانه تبديل شده‌است.
شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غير مسکون و مخروبه بوده‌است. در دوران صفويه که آرامش نسبی  در منطقه‌ها حاکم بوده شهر تجديد بنا شده و مجدداًً تکاپوی حيات در آن آغاز گرديده‌است. حال با توجه به  گزارش سياحان و جهانگردان و هم چنين مطالعه متون تاريخی و بررسيهای باستان‌شناسی معلوم می‌شود  علی رقم قدمت سه هزار ساله، کليه آثار فعلی و بافت شهری نسبتاً جديد است. به عبارت ديگر با عنايت به آنچه که اجمالاً بيان شد شهر زنجان در دوره‌های مختلف بر اثر هجوم دشمن تخريب و به مرور شهر جديد بر روی  خرابه‌های قديمی احياء شده‌است. منطقه زنجان در برخی مقاطع تاريخی در منطقهٔ آذربايجان نيز دانسته شده‌است.